Ngày Tết Nói Chuyện Hoa Cúc

Nhắm tăng thêm xuất khẩu Mai(lọai mai vàng Ochna sp thay vì mai- mơ mận họ hoa đào), Lan, Cúc Trúc, bốn lòai cây Quân tử- Phong nhã xa xưa:

Cúc Việt có xuất khẩu được sang Hoa Kỳ thay vì chỉ sang Đông Âu không ?

G S Tôn Thất Trình

Lan Đoản Kiếm 

Năm ngóai 2012, chúng tôi đã nói tới những đầu tư Hòa Lan ở Đà Lạt áp dụng kỹ thuật Hòa Lan tân tiến xuất khẩu hoa hồng và hoa lan lọai Đõan kiếm Cymbidium sp. Lọai hoa cắt cành – cut flowers Hòa Lan xuất khẩu sang Hoa Kỳ nhiều nhất lẽ dĩ nhiên là hoa tuy líp – tulips, chiếm đến 95% tổng số hoa tuy líp Hoa Kỳ nhập khẩu . Việt Nam khó lòng cạnh tranh nổi, họa may bán ra “tuy líp nhiệt đới” xa lạ đã được đề cập ở một số báo Hoa Cảnh trước đây. Nhưng Việt Nam lại có thể xuất khẩu được sang Hoa Kỳ những hoa cắt cành Hòa Lan dân gian Hoa Kỳ thích thú như hoa hồng – roses, hoa huệ- lilies , cúc đồng tiền- gerbera sp. Gs Phạm Hoàng Hộ ghi là lòai Gerbera jamesonii ( Transvaal daisy hay Baberton daisy ) trồng khắp mọi nơi cao độ nước nhà, hoa bìa màu đỏ, trắng mặt ngòai; hoa mõm chó Antirrhinum majus ( commom large snapdragon, muffllier ) trồng nhiều ở Đà Lạt, và lan Đõan kiếm…

Thị trường hoa cắt cành tươi Hoa Kỳ

Ngày nay, bang California, nơi Việt kiều đông nhất thế giới ( đến 1 triệu người ? ), là bang Hoa Kỳ trồng nhiều hoa cắt cành nhất; thứ đến là bang Florida chuyên về hoa và lá. Tuy nhiên, dù có một lịch sử lâu dài sản xuất hoa tươi cao phẩm, các nhà trồng tĩa địa phương phải phấn đấu mệt nhọc cạnh tranh với ngoại quốc. Thật tế, nhập khẩu ngọai quốc nay ngự trị thị trường hoa ở Hoa Kỳ, trong vài trường hợp chiếm đến 90% hay hơn nữa mức bán một số lòai đặc biệt. Điều này rất tốt đẹp cho người tiêu thụ Hoa Kỳ vì có nghĩa là một cung cấp tăng thêm phong phú các hoa tươi đẹp khắp thế giới suốt năm. Nhưng đây cũng là một thách thức lớn cho các nhà sản xuất quốc nội, mà rất nhiều người đã phải đối đầu : đòi hỏi năng lượng cao hơn, đất đai và phí tổn nhân công lớn hơn các người cạnh tranh hải ngọai.

Nay xứ Colombia, quốc gia có cà phê chè C. arabica thơm ngon nhất thế giới, là nơi sản xuất hoa cắt cành lớn nhất cho nước Mỹ với hoa hồng, hoa cẩm chướng – carnations, cúc cành thoa ( nhỏ ) –spray chrysanthemums … 

chrysanthemums 

Xứ Ecuador theo kế gót với các lòai chóp bu là hoa hồng, tai thỏ ( chân họa mi- pied d’Alouette theo tiếng Pháp ) Delphinium sp. hai loài tông này nhận diện ở Đà Lạt là D. ajacis hoa xanh tim tím hay đo đỏ và D. nanum cây lùn hơn, cúc cánh mối – aster lòai trồng cắt cành ghi chú ở Việt Nam là Aster amellus hoa bìa màu lam tím dài 1cm , nguồn gốc Ý đã được thi sĩ Virgil thời đế quốc La Mã kể ra, dùng làm bó hoa lẫn lộn hoa lá nhiều lòai. Mới đây Canada đã bắt đầu khai thác thị trường hoa cắt cành Hoa Kỳ , xuất khẩu 4.8 triệu cành- bó hoa. Các nước như Mễ tây Cơ- Mexico, Costa Rica, và Chi Lê – Chili cũng khởi sự xuất khẩu sang Hoa Kỳ. Tại sao Việt Nam lại không làm như các nước này ( tiếp nối nước nhà đã xuất khẩu sang Mỹ cà phê vối, hột điều, tôm – cá…). Khởi đầu bằng lan Đõan kiếm Cymbidium, lan Mokara, trà mi ( hải đường )… và nhất là Cúc. Việt Nam trước năm 2000 đã xuất khẩu sang Liên Xô ( Nga Sô Viết ), Cộng Hòa Dân Chủ Đức ( Đông Đức ) cúc Ngọc Hà – Hà Nội . Các nhà trồng hoa ở Hoa Kỳ phản ứng bằng cách tụ điểm càng ngày càng nhiều hơn về các lọai hoa đặc thù – specialty crops và các thứ giống hoa mới mẽ cao cấp – high end novelty varieties có những tính trạng tân kỳ, tỉ như hương thơm ngọt ngào hơn – sweeter flagrances ( như lòai lan hoa to, nhiều cánh thơm dịu cao giá ngất trời nhập khẩu từ Úc Châu năm 2012 ) và màu sắc độc đáo hơn. Người yêu hoa ở Hoa Kỳ hưởng lợi này vì hoa đẹp hơn, lâu héo tàn hơn và trong nhiều trương hợp rẽ hơn là cha mẹ ông bà phải mua trước đây.

Cúc Việt Nam và trên thế giới

Trên hòn đảo nhỏ phía Đông Hồ Tây, một trong ba thôn xã Quảng An, huyện Từ liêm , ngoại thành Hà Nội, thôn Nghi Tàm ( đời nhà Lý , vua Lý thần Tông 1128- 1138 đã cho xây cung cho công chúa Từ Hoa sống cùng dân chăn tằm dệt lụa, thời nhà Trần trại tằm tang đổi tên thành phường Tích Ma; từ thời Lê mới mang tên là Nghi Tàm ) ngòai nghề tằm tang là đất trồng hoa hiếm quí , đặc biệt là là cúc, lan , trà mi , không khác chi mấy danh tiếng đào Nhật Tân, quất Tây Hồ, sen “ vàng” vùng trời nước thiên nhiên nở nơi hồ chùa Kim Liên trên nền cũ cung Từ Hoa. Lúc đó đã có hàng chục giống cúc nổi tiếng : đại đóa, long trảo, bạch thọ mi …, lan có hạc đính, mạc lan, bách ngọc …; trà mi có trà phấn, trà trắng… ; mọi giống cúc , lan , trà mi ( hải đường ) thời xưa đều yêu kiều mỹ lệ. Nhưng không rỏ cá clọai cúc này có chiếm nổi thị trường thế giới ngày nay không ?.

Có lẽ Cúc Việt Nam nguồn gốc Trung Quốc, vì Trung Quốc đã trồng cúc lấy hoa vào thế kỷ thứ 15 trước công nguyên- BC. Cúc là một trong bốn loài thực vật quân tử - qúi tộc – thượng lưu ở Trung Hoa xưa cỗ : hoa mai ( thật ra là hoa mơ -hoa mận sách miền Bắc hán học ghi là mai, nhưng không phải là mai vàng Ochna miền Nam Việt Nam ) - plum blossom , cúc – mum , lan ( phong lan có lẽ là lòai Cymbidium ) – orchid và trúc- bamboo. Theo nhà thi sĩ Tao Qian - Đào Càn (? ), cúc tượng trưng cho qúi phái. Ở Việt Nam cũng như ở vài nước, cúc tượng trưng cho sống lâu- tuổi thọ, thường dùng kính tặng các cụ già, nhưng ở Thụy sĩ và Bỉ thì dùng hoa cúc để viếng mộ. Việt Nam trước đây phần lớn chỉ thích trưng bày cúc màu trắng hay màu vàng, không biết rằng ở Hoa Kỳ cúc màu đỏ mới riêng biệt tượng trưng cho tình yêu đem tới- love . Cúc màu trắng tượng trưng cho lòng thành thực- truth và tình yêu trung thành – loyal love . Cúc màu vàng chỉ tượng trưng cho tình yêu coi khinh , coi nhẹ - slight love. Màu sắc hoa cúc hiện nay trải ra rộng lớn , từ trắng đến vàng và vàng kim, hường, cam, đồng thau, đỏ đậm , nâu, tím - violet hay đỏ tía –purple. Vài hoa cúc là cúc pha trộn hai màu hay nhiều màu . Vài năm nay xuất hiện ở bang Ca Li cúc đại đóa vàng kim và đỏ đậm, hai màu sơn son phết vàng cung điện vua chúa Á Đông. Lễ hội Song Cửu ( 9 tháng 9 ) là một lễ hội hoa cúc ở nhiều thị trấn Trung Quốc ngày xưa cũng như bây giờ, như ở thị trấn Đông Tây An – Tong Xian gần thành phố Hàng Châu, thị trấn Tiểu Lai – Xiao Lai ở thành phố Tống Thành- Zhong shen city… Ở Nhật, hoa cúc là ngôi vàng Thiên Hòang , và dạng hoa cúc làm dấu ấn cho huân chương tối cao của vua Nhật ban thưởng, như Bắc Đẩu Bội Tinh Pháp vậy đó. Đền thờ liệt sĩ Nhật Yasukuri shrine trang hòang bằng hoa cúc. Cúc được du nhập vào Nhật có lẽ còn sớm hơn vào Việt Nam nữa, ở thế kỷ thứ 8 sau công nguyên –AD. Lễ hội Hạnh phúc- Vận may – Festival of Happiness ở Nhật là Lễ hội Hoa Cúc. Âu châu chỉ mới biết hoa cúc vào thế kỷ thứ 17. Linnaeus dùng hai từ Hy Lạp là chrysus – vàng kim ( golden ) màu sắc hoa cúc du nhập nguyên thủy và anthemon- hoa , ghép lại đặt tên cho lòai hoa này .

Biết rõ hơn về các giống hoa cúc ngày nay

Lễ hội Hoa Cúc ở Nhật 

Mỗi một hoa cúc thật sự là cụm nhiều hoa, gồm một nhóm trung tâm hoa dĩa ngắn – short disk flowers có những hoa tia dài hơn –longer ray flowers bao quanh. Các hoa tia được xem là những hoa không hòan tòan, vì chúng chỉ có bộ phận cái là thụ phấn được, trong khi hoa dĩa là những hoa hòan tòan – perfect flower vì cả hai bộ phận đực- cái đều sinh sản – thụ tinh, thụ phấn được. Ngày nay Hội Hoa Cúc Quốc Tế phân chia các hoa cúc ra làm 9 dạng ( Hội hoa Cúc Hoa Kỳ chia ra đến 13 dạng !): tùy lọai và các xếp đặt các hoa dĩa và hoa tia : cong – incurved, phản ảnh – reflexed , trung gian – intermediate, kiểu hoa xuân nở chậm – late flowering anemone, duy nhất – single, chào mào, búp len pompon, cành thoa ( cành nhỏ ) – spray, nhện/ muổng /ống cuộn- spider/spoon/quill , kiều diễm – charms và thác lũ – cascade . Tỉ dụ lọai hoa cúc phản ảnh là những hoa tia cong xuống phía dưới thành hình dáng một ô, dù che . Hoa cúc ống cuộn là những hoa tia phóng ra từ trung tâm đóa hoa. Dạng cúc cong không đều – irregular incurved là những giống không lồ - đại đóa của thế giới hoa cúc ngày nay. Chậu hoa thường được bấm mầm - disbudded để tạo ra một cành hoa to lớn duy nhất, tên Nhật gọi là ogiku , các hoa dĩa nhỏ bị che khuất hết, nhưng những hoa tia cong lại bên trong, để che hẳn đĩa hoa hay treo lũng lẳng tạo ra một “váy – skirt” . Dạng cong đều đặn cũng tương tự dạng cong không đều, nhưng hoa tương đối nhỏ hơn và hình dáng quả cầu tòan vẹn . Các dĩa hoa nhỏ hòan tòan bị che khuất. Dạng hoa này thường được gọi là dạng “ Tàu – Chinese” . Giữa hai dạng này là dạng nở trung gian cả kích thước lẫn hình dạng; các hoa nhỏ thường rộng hơn và nở không cùng lúc. Dạng thứ 13 xa lạ - exotic blooms của cách xếp dạng Hoa Kỳ không thể nào định dạng nổi, vì chưng chúng có nhiều pha trộn của 12 dạng Mỹ khác.

Cúc thuộc họ thực vật Cúc – Asteraceae, Compositae, một trong những họ phát hoa lớn nhất vương quốc cây cỏ , gồm trên 1000 tông chi- genera và khỏang 20 000 lòai – species. Cúc thuộc tông Chrysanthemum, và lòai cúc điển hình- type species là Chrysanthemum indicum L. Cách đây vài chục năm, tông Chrysanthemum chia ra làm nhiều tông khác nhau và lòai cúc giá trị kinh tế của các nghệ nhân trồng hoa cúc nằm trong tông chi Dendranthema . Cách xếp lọai này gây ra nhiều tranh cải, nhưng một qui luật của Danh pháp Thực vật Mã số Quốc tế - International Code of Botanical Nomenclature năm 1999 đổi danh xưng Dendranthema đem tông hoa cúc trở lại tông chi Chrysanthemum indicum, tái lập cúc nghệ nhân trồng hoa – florist cũng vào tông chi Chrysanthemum . Một lòai tông Chrysanthemum được chuyễn qua tông Glebionis . Các tông khác rời khỏi tông Chrysanthemum gồm Argyranthemum. Leucanthemopsis, Leucanthemum , Rhodanthemum và Tanacetum . Trong đó có phải kể đến lòai Tanacetum ( Pyrethrum, Chrysanthemum ) cinerariifolium là cúc làm thuốc diệt côn trùng ít độc hại cho người, động vật có vú và chim chóc, nhưng lại độc hại cho cá ở nồng lượng dùng trị côn trùng , sâu bọ. Nhắc lại là các thuốc pyrethrins tấn công phá hại hệ thống thần kinh của mọi côn trùng và ức chế muỗi cái làm muỗi không đốt cắn được nữa . Pyrethrum, trước đây có trồng Đà Lạt, nhưng nay đã bị các pyrethroids tổng hợp thay thế, chẳng hạn permethrin.

Thế giới gồm có 34 lòai - species của tông Chrysanthemum, ngòai lòai điển hình C. indicum. Các lòai tông Chrysanthemum nay được sử dụng ở Hoa kỳ làm vườn tượt – garden varieties là :

cúc đồng tiền ngô

C. segetum tên Anh là Corn Marigold- vạn thọ ngô ; cúc đồng tiền ngô- Corn daisy một lòai cây lý tưởng cho đồng cỏ hoang dại hay tái tạo vườn tượt thiên nhiên . 

C . carinatum tên Anh là Cúc đồng tiền ba màu – tricolor daisy, lá ăn được và hoa trồng phủ bồn.

Cúc đồng tiền ba màu

C. coronarium là cúc tần ô – cúc mũ đồng tiền – crown daisy, trồng làm thuốc pha chung tiêu đen trị bệnh giang mai và bệnh lậu. Hoa vàng tươi hay đo đỏ. Ở Việt Nam trồng làm xà lách cải tần ô hay cải cúc – chopsuy green .

C. maximum là cúc trắng hay cúc đồng tiền lớn – Max daisy, Shasta daisy, Grande marguerite. Rất tốt để phủ hay làm viền bồn hoa công viên vì lá đẹp đẽ, luôn luôn xanh suốt năm ở các xứ mát ôn đới.

C. majus là cúc chánh – Alecost, cánh hoa dùng làm mứt – conserves và lá làm gia vị cho xúp – cháo

C. multicaule là cúc đồng tiền vàng –Yellow daisy dân gian thường trồng ở chậu nhỏ

C. parthenium là cúc trị sốt – Fever Few, dân gian Hoa Kỳ ưa dùng, tuy giá trị trị sốt – nhức đầu đáng nghi ngại.

parthenium 

Và lẽ dĩ nhiên C. morifolium là cúc nhà vườn bán hoa- nghệ nhân lý tưởng- Florist chrysanthemum, tên là Ramatuelle, ở Việt Nam là bạch cúc , đại cúc , cúc trắng, cúc tím …. trồng phủ bồn hoa và trong chậu .

morifolium 

Các thứ giống - varieties tốt hiện đang được các nhà vườn Mỹ gầy bán giống là cúc đồng tiền trị sâu - pyrethrum daisy thuộc lòai C. coccineum , cúc marguerite thuộc lòai C . frutescens , lý tưởng để trang hòang và trồng trong vườn và cúc màu cá hồi rực rở C . sizzle , salmon, lý tưởng đễ triễn lãm hoa.

Một vài điểm đáng lưu ý khi trồng cúc 

( theo kinh nghiệm Hoa Kỳ, cần điều chỉnh ở các vùng cúc nước nhà )

-Ngày trước, cúc trồng làm hoa cảnh là lòai đỏan quang kỳ- short photoperiodic ( ngày ngắn, đêm dài ) là tượng hoa. Cho nên cúc mới được Trung Hoa xưa cỗ gọi là hoa mùa thu ( “ thu ẩm hòang hoa tửu, uống rượu cúc- vàng mùa thu” ) là mùa ngày ngắn khởi sự ở Bắc Bán Cầu. Nay nhờ chọn các giống cúc chrysanthemums tân tuyễn không còn là đặc thù cho mùa nào nữa cả, có nhiều giống trồng nở hoa cả bốn mùa : xuân, hạ, thu, đông.

- Cây cúc có thể trồng trên bất cứ lọai đất nào, nhưng muốn mọc tốt, cần khí hậu nhiều nắng. Các hột – seeds Chrysanthemum ở vùng ôn đới như Hoa Kỳ, phải được gieo trồng ở những vùng nắng chan hòa, lượng mưa thấp vào mùa mưa .

- Chrysanthemums rất dễ trồng bằng cách chia cắt rễ, trồng cành hom – cuttings và hột giống. Bình thường, các cây cúc con được cấy một tháng sau khi gieo hột. Nhưng đôi khi, có thể gieo hột trực tiếp trên miếng đất lựa chọn rồi và tĩa bớt cây con, sau khi hột nẩy mầm.

- Cây cúc trổ bông khoảng 3 tháng sau khi gieo. Thời gian cúc nở bông khá dài.

- Sau khi cấy, các liếp ( líp ) chrysanthemums phải được làm cỏ, cuốc xới và tưới tiêu thường xuyên

- Vài ca- trường hợp, phải cắm nọc – staking

- Sau vài tuần phải bấm ngọn- pinching cây con để cúc đâm thành bụi - bushy

- Bón phân hóa học là một giai đọan quan trọng săn sóc chăm non vườn cúc. Phải bón phân lúc cúc sắp trổ bông và ngưng bón , khi các nụ hoa đã thành hình

- Luôn luôn kiểm sóat để xem cây cúc có bị nhiễm bệnh hay có côn trùng - dịch hại-pests nào không và phải sử dụng mau lẹ các biện pháp chống trả, ngăn ngừa

- Phải ngắt, cắt lấy đi các hoa cúc đã tàn úa một cách đều đặn, vì như thế sẽ giúp cây kéo dài thời kỳ nở bông

- Cây cúc rất dễ bị rầy mềm - aphids và bọ- sùng- mọt…. cây phá hại, dễ mắc bệnh đốm lá- leafspot và cây lùn – stunt và tuyến trùng lá -foliar mematodes . Nhưng trời lạnh mùa đông ở xứ ôn đới phần nào bảo vệ cúc tốt hơn là ở vùng thấp nhiệt đới.

…

(Irvine, Nam Ca Li ngày 6 tháng giêng năm 2013 )