The Gift: Chrysanthemum hay Mum - Cúc

Thử bàn về cách thưởng thức hoa thu cúc, màu sắc rực rở, lúc trời trở nên ảm đạm.

G S Tôn Thất Trình

Cha ông chúng ta cũng đã thưởng thức lòai hoa cúc , Chrysanthemum hay Mum như : cụ Trịnh Hòai Đức ở câu …“Dì gió đưa duyên đóa cúc vàng”… , cụ Nguyễn công Trứ nhiều lần hơn nữa , ..”Cúc tùng phong nguyệt mới vui sao “ …, …” Tùng cúc anh em cuộc tỉnh say “ … dân Trung Quốc thì xem uống rượu cúc , rươu hoa vàng mùa thu là thích thú…. “ Thu ẩm hòang hoa tửu “ …
Trên phương diện khoa thực vật cúc Chrysanthemum thuộc họ Cúc Asteraceae hay Compositae .
Trong họ này, nhiều tông chi – genus , lòai – species , giống varieties trồng làm hoa kiểng – ornamental, lại không lấy tên cúc như Thược dược- Dahlia pinnata, Van thọ - Tagetes ( erecta , patula .. ) , Sao Nhái - Cosmos ( bipinnatus , sulfurus … ) , Hướng dương- Helianthus annus ( ngòai vụ ép hột lấy dầu ăn ), Dị nha , Bạch Nhật – Zinnia elegans … hay vài lòai khác ít khi thấy hơn như Tầm nhầy – Centratherum intermedium, Yên bạch lá kim - Eupatorium caprifolium( Artemisia capillaris ) , Tam duyên- Ageratum houstanianum v.v… Hoặc thêm tên trước, sau từ cúc . Thêm sau như cúc bất tuyệt ( immortelle ) – Helichrysum bracteatum, cúc đồng tiền Gerbera jamesonii mới đây đã xuất khẩu hoa sang Nhật, cúc cánh mối- aster amellus , cúc tím - kiều tràng ( Reine Marguerite, Chinese Aster ) – Callistephus sinensis . Thêm trước như lạc cúc – Gaillardia pulchella, duyên cúc - Correopsis lanceolata v.v…

Người Hoa đã phát triễn hơn 100 giống hoa Chrysanthemum từ đầu thời Trung cỗ Âu châu . Một lễ hội mới đây ở Ba Tư ( Iran ) kỷ niệm ngành công nghệ hoa cắt cành – cut flowers đang chớm nở, huênh hoang khoe 700 lọai hoa cúc. Hoa Mum phối hợp thực chất và diễm kiều đã cảm hứng cổ thi ( thơ cổ ) , các mô hình kimono truyền thống và những xâm mình hiện thời .

Nhưng không phải ai cũng yêu mến hoa cúc đâu nhé . Sách nghi lễ xã giao Pháp cảnh cáo rằng thật là vụng về không còn chỗ nói , mang hoa chrysanthemum đến tặng bà chủ nhà, mời bạn ăn cơm tối. Ai tuyệt vọng không cắm nổi thanh lịch 3 cọng thân cúc cứng nhắc ghim vào gối dựa hay cài hoa cúc trên que , chắc cũng bị cám giỗ đồng thuận . Tại đa số quốc gia Tây Âu , Mum chủ yếu là hoa tang lễ . Nhưng nhược điểm lớn nhất hoa cúc có lẽ là vì hoa dễ sản xuất đại trà, dễ dàng, không sang trọng . Ở tiệm tạp hóa Ca Li , tại khu bán hoa , khách hàng thường không mua hoa Mum. Nhưng chính những đặc tính bị chê trách này lại cảm hứng kẻ ngợi khen . Thích nghi tăng trưởng, không hề mệt mỏi trong bình, chrysanthemum là những lính đánh bộ giỏi của thế giới lòai hoa . Ở Âu Mỹ , chúng phồn thịnh, xanh đậm và mầm nụ khít khao, vào những mùa hè nóng nực nhất , và lại vẫn nở hoa được giữa mùa tuyết rơi , thường biến các lòai hoa ít gan dạ khác thành bầy nhầy , bột nhảo .

Trung Quốc gọi tên cây cúc là ju . Cây được xem là tượng trưng giới qúi phái . Nhật gọi là kiku , huy hiệu của Nhật Hòang . Cả hai đặc trưng này đều phản ảnh thể chất cây cứng như sắt đá . Còn từ Anh Mỹ dùng Chrysanthemum do Carl Linnaeus đặt tên, khi cây được đưa về Âu Châu thế kỷ thứ 18 . Phát sinh từ từ Hy Lạp có nghĩa là vàng kim. Phản chiếu chính xác màu sắc hoa nguyên thủy , nhưng đúng hơn nên gọi là Đây đêm đã đến – here comes the night “ . Thời kỳ Chrysanthemums đâm nụ hoa là giai đọan cây quang cảm –light sensitivẹ . Thật ra các hormon của cây phản ứng với số giờ đêm tối . Canh nông goi đó là cây ngày ngắn – shortday plants , đõan quang kỳ, quang cảm . Thật tế cây cúc phản ứng với đêm tối , không phải với ngày sáng . Đúng ra là cây đêm dài – long night plants . Con người có thể xem mùa thu là lạnh lẻo và đêm dài rất buồn chán, nhưng cây Chrysanthemum trái lại , mùa thu ảm đạm lại là một tín hiệu khiến cây nở hoa như điên .

Thiên hướng bùng cháy thành một bụi lớn đầy màu sắc đã cảm hứng các nhà vườn có nghệ sĩ tính đã nghiêng về cả hai phía Thái Bình Dương Ở Nhật , các lễ hội mùa thu luôn luôn được các búp bê mum kích thước người thật, làm sống động . Dùng kỷ thuật phát triễn thế kỷ thứ 19 , những thủ công tài giỏi vặn chéo các cây tươi qua một khung tre , cài xếp hoa theo những kiểu kimono chánh thức , rối rắm . Búp bê được trưng bày trên bảng tranh họa, tái tạo những màn bi kịch Nhật cổ điễn.

Một dạng tranh họa ít công phu hơn , được Bill Doephens , một nông dân bang Maryland thực hiện ; ông này trồng cúc mỗi năm quanh tường .Trồng tháng 5 , hoa nở mùa thu làm thành những hình ảnh vườn thật . Năm ngóai , ông sản xuất một con thiên nga và một con công trống, đuôi công làm bằng 2 500 hoa cúc. Các cư dân Los Angeles sẽ có cơ hội thưởng hai lọai nghệ thuật mum tại hai lễ hội : Triễn lãm Chrysanthemum đầu tuần tháng 11 này tại Vườn Nhật Earl Burns Miller ở trường đại học Cal State Long Beach , và Lễ hội Vườn Nhật hai ngày 3 và 4 tháng 11 ở công viên Descanso Gardens , tại La Canada Flintridge . Triễn lãm các hoa cúc đọat giải , nhiều hoa to như trái banh mềm – softballs, sẽ được các hội hoa cúc địa phương hổ trợ , và trưng bày cách làm hoa viên sẽ có đặc điểm những cây cúc cá nhân , uốn éo theo hình cây quạt , cây gỗ hay những suối thác nước đổ .
Là vàng mùa thu ở vùng Đông Bắc New England , Hoa Kỳ , có thể nổi tiếng hơn , nhưng những thảm giàu sang , tế nhị do hàng ngàn hoa cúc làm ra, cũng cống hiến một đón chào không kém kịch tính mạnh mẽ hay thơ mộng , cho việc mùa đổi thay . Tương phản giữa màu hoa sáng chói và cảnh năm tàn lụi , đã được thi sĩ Tàu Qu Yuan ( Khuất Nguyên ) , khỏang 339 - 278 trước Công nguyên – BC , gợi ý cho các độc giả rằng “ hãy lấy các cánh hoa cúc mùa thu đang rơi rụng làm thực phẩm buổi tối “ . Khuyến cáo của ông không buồn bả lắm đâu : các cánh hoa cúc vẫn còn là một thành phần nhiều cách nấu nướng người Hoa .

Sử gia lại không dám chắc hoa hay lá cúc mum , ai đã được phổ cập trước tiên . Cả hai đều ăn được. Các thầy thuốc Bắc Trung Hoa khuyên dùng hoa Chrysanthemum vàng làm trà (chè ) trấn tỉnh thần kinh , trong khi các tiệm tạp hóa ở Little Tokyo lại bán những gói lá cúc tươi gọi tên là shungiku , một lọai rau hoa – vegetable . Dùng nấu xúp hay làm xà lát , lá tươi này có vị rau muống tây – spinach – épinard quả , trái hơn .

Quân đội Nã Phá Luân còn một lý do khác cảm ơn hoa cúc . Một giống này thuộc tông chi pyrethrum, có nghĩa là cúc trắng tranh vẽ - painted daisy ( marguerite ) , chứa một chất giết côn trùng, sâu bọ mạnh mẽ . Du hành qua con Đường Tơ Lụa – Silk Road từ Á Châu đến Trung Đông , dạng Chrysanthemum cỗ xưa này được chăm trồng từ Nhật đến vùng Dalmatia . Hoa phơi khô được quân lính Pháp sử dụng chống lại một kẻ thù dai dẳng , chí – rận . Pyrethrum hiện nay trồng ở Kenya và Tasmania . Vì là một thuốc giết sâu bọ thiên nhiên , pyrethrum là ân huệ cho các nhà vườn, hướng về cách trồng cây hửu cơ Độc hại cho rầy mềm – aphids, bù lạch – thrips và các sâu bọ xâm lấn nhỏ bé , chất này tan vỡ mau chóng dưới ánh sáng , khi đã làm tròn nhiệm vụ giết sâu . Thời Pháp thuộc, Việt Nam đã thử nghiệm trồng cúc pyrethrum ở Đà Lạt .

Không dễ dàng phân biệt cúc nào của họ cúc với cúc hoa Crysanthemum. Các nhà thực vật học đã lấy pyrethrum ra khỏi lòai hoa cúc nhà vườn trồng thưởng thức hoa . cùng lúc lọai ra hoa cúc to như dĩa ăn trắng ngần chói lọai là cúc trắng lớn Shasta daisy ( Grande Marguerite ) Chrysanthemum maximum . Ngay cả ở những thứ , giống bán ở tiệm hoa , nay goi tên là C. .x morifolium , biến thiên các dạng hoa thật là lớn . Hiện nay , các nhà lai giống, tuyễn chọn chrysanthemum , công nhận 13 hạng dạng hoa gồm có những lọai uốn cong tòan vòng cầu, dạng cánh gầy như nhện hay hạng gọi xứng danh là bút lông và cúc gai -brush and thistle. Những bó cúc gần cuối mùa thu bán ở tiệm đồ ăn Âu Châu Trader Joe ‘s , Ca Li , có thể thỏa mãn ý thích của một dân Paris khó tính . Màu đồng thau và yêu kiều lạ lùng , dù có vẽ cứng nhắc , chúng trông tựa cái chổi nhỏ của mụ phù thủy , Tuy tưởng là cận đại , chúng không mới mẽ gì đâu. Theo Hội Hòang gia viên học Anh Quốc , những chậu dạng hoa tương tự đã từng trưng diện các sân vườn chùa Phật Á Châu.

Dạng mới là hoa cúc - mum nhện màu vàng và cam tên gọi là “ Descanso “ . Do hảng King ‘s Mums tại Clements, Cali trưng bày, hoa to như đĩa ăn cháy nắng , làm danh dự không phải chỉ riêng cho Hội Descanso Chrysanthemum Society , mà còn để kỷ niệm năm nay là 75 năm thiết lập hội .
Không còn chút nào nghi ngại là các hoa cúc thắng giải , cần chăm sóc kỷ lưởng thường xuyên. Phải đóng nọc chống đở cây và phải đóng nọc lại trong mùa cây tăng trưởng, cũng như phải luôn luôn lặt bớt mầm nụ qúa nhiều . Hội viên được nhắc nhở là các giám khảo sẽ bớt điểm , nếu thấy bất cứ một con rầy mềm nào đó lãng vảng trên lá ! Ngòai nhổ gặm, cắt bớt cành, nêm và làm đỏm cho vài tá hoa đẹp nhất của hội Số 2 chrysanthemum Quốc gia Hoa Kỳ chấm giải, hội viên còn phải là ký chủ cho hội nghị cuối tuần , đầu tháng 11 tại thị trấn Pasadena .

Thời trang hoa mum thay đổi như bất cứ mọi việc . Một sách nói về hoa cúc mum năm 1911 , gọi hoa “ Japanese “ một chổi hoa tóc rối bù xù , nhưng diễm lệ, cánh hoa không đều đặn là hoa cúc được yêu mến nhất . Ngày nay, khuynh hướng ở triễn lãm là những đóa hoa tĩa xén và đối chiếu đồng dạng , theo lời Ron Hedin, thành viên hội Descanso Chrysanthemum Society và đôi khi còn là giám khảo nữa . Dân Nhật tuồng như đồng ý, nhất trí . Tháng 11 này, công viên New York Botanical Garden triễn lãm những hoa cúc chrysanthemum trồng cộng tác với công viên Shinjuku Gyoen National Garden ở thủ đô Tokyo . Đặc trưng là một bụi riêng rẽ , cắt xén tĩa cành., mục đích phô bày mỗi hoa ,trong số hàng trăm hoa trưng bày, đều có bề cao , bề rộng nở nang …., giống y hệt nhau .

Đầu năm tháng giêng dương lịch, Nam Ca Li thưởng thức màu xanh lá cây

G S Tôn Thất Trình

… Vườn ai mướt qua Xanh như Ngọc…

Thơ Hàn Mạc Tử

Xanh như ngoc bích, ngọc xanh lục hay xanh trái pom - táo tây còn non . Thật ra , màu xanh lục ở trong vườn là một quang phổ , không phải chỉ là một màu sắc duy nhất đâu . Chẳng hạn , nếu bạn biết được sự khác biệt giữa thảm cỏ xanh lục Ái Nhĩ Lan- Irish Green lawn với màu xanh bạc lá ô liu , bạn sẽ không bao giờ trồng chúng cạnh nhau trong vườn một lần thứ hai.

Tháng giêng Nam Ca Li rất khác biệt các vùng Hoa Kỳ khác . Trong khi đa số bang Mỹ Đông giá , đây là tháng mùa cây tăng trưởng . Không bị cháy rụi vì ánh sáng nhợt nhạt mùa đông , tăng trưởng tươi mới phủ bụi dầy đám sồi bé tí và rừng cây gỗ. Tuồng như ai đó đã ra đồng nội dùng kem hóa trang lấp lánh , dể lại một thuốc nước màu xanh lục dài , chói lọi . Không bị hoa xuân và trái hè cạnh tranh , những xanh lục mùa đông này là một phát hiện , một quang phổ yêu kiều đau xót , mãi cho đến khi nhận thức ra là dồng cỏ Đông chí đã đến, kèm theo một món bở.

Nhìn màu xanh lục , xanh lá cây đồng quê có thể làm tan hoang bạn ởthị thành . Trở lại thị trấn , những màu xanh lục hài hòa, vùng hoang dã nhừong bước cho một lộn xộn không hòa hợp xa lạ . Nhưng cây ô liu lá xanh da đậm , dưới lá màu bạc, ngồi cạnh các thảm cỏ trồng xanh Ái Nhĩ Lan. Cây cam quit là vàng sánh đôi với các lá cánh quạt cây cọ dừa lá xanh dương . Cây ráng hình lông chim chung đôi cùng cây thiên điểu . Bồn hoa này tiếp nối bồn hoa nọ . Chúng trưng diện những giải đáp các nhà viên học cho xung khắc văn hóa , trồng tỉa . Nếu chúng là động vật thay vì là thực vật, lạc điệu sẽ rỏ rệt : con lạc dà và con chó biển,con cọp và con gà nước , con chim kiwi kế tiếp con voi . Nhưng vì chúng là thực vật. màu sắc lá cây ám chỉ duy nhất là chúng cần dinh dưỡng , ánh nắng, nước khác nhau thôi . Màu xanh của chúng xung đột mạnh .Chúng là những luống đất phân tươi hung dữ xanh lục chống xanh luc. .

Điều thọat tiên , có thể tuồng như là một bận tâm mỹ thuật , thật ra là một bận tâm sinh học . Khi những sắcmàu xanh lục va chạm nhau , thường đúng là cây cỏ dặt sai chỗ trồng . . Các cây ô liu có khả năng sống hàng ngàn năm sẽ may mắn sống chừng 5 năm ở vùng phun tưới một thảm cỏ . Học hỏi cách nào đọc màu xanh lục , xanh lá cây bạn thường khỏi cần biết tên cây cỏ hầu xét xem nó có trồng đứng chỗ hay không, có mọc tốt , bị cằn cõi hay đang chết . Lá tái lợt cách thiên nhiên đo lường, trình bày giúp nhà vườn biết cây cỏ đang sinh trưởng thế nào .

Nghệ thuật của nhà vườn là lưu ý, nhận xét .
Giao sư David Lee , đại học quốc tế ở Florida tại thành phố Miami , đã nghiên cứu màu sắc và chức năng lá cây đã 25 năm nay . Ông giải thích lá là “ những “ bộ phận quang học “ sẳn sằng cho biết cách nào thực vật thu họach ánh sáng mặt trời. Một phần màu sắc lá cây chúng ta nhìn thấy một ngày nắng là nhừng chớp chói lọi phát ra từ những nhà máy lay động này . Nơi nhiệm vụ của diệp lục tố- chlorophyll màu xanh lá cây , hấp thu ánh sáng , sử dụng năng lượng làm quang tổng hợp .
Hai lọai hợp chất khác , carotenoids và anthocyanins hay đơn giản hơn sắc tố vàng vã đỏ họat dộng bên cạnh diệp lục tố. Những sắc tố hổ trợ này được xem là điều hợp với quá nhiều ánh sáng. , theo lời Lee . Một lá cây chỉ sử dụng được chừng 1/3 ánh sáng chiếu vào lá . Phần còn lại phải được phản chiếu đi, cho lá khỏi bị cháy nắng . Những sắc vàng và đỏ được các lá mới đón mời ,tỉ như tàu lá non lợt lạt của rang , hay chồi mới xuất hiện ở bụi hoa hồng . Giải tỏa chậm diệp lục tố đến các lá còn non mềm giúp chúng có đủ thời giờ trưởng thành trước khi đòi hỏi là phải trổi dậy và quang tổng hợp .

Vàng và đỏ ở lá trưởng thành sẽ trở lại mở màn cho cái chết , màu sắc này lộ diện khi cây cỏ rút đạm – nitrogen trở lui về rừng , cùng với các phân tử diệp lục tố nitrogen giúp đở gồm trong lá .
Ngòai các sắc tố , bất cứ một số biến thiên nào của cơ cấu là đều ảnh hưởng đến cách nào màu sắc cô đặc và ánh sáng phản chiếu trên thực vật; cho nên chúng ta nhìn được thóang xanh lục . Là có thể to lớn . nhỏ bé , bằng phẳng , mỏng dính, dày dặc cong veo, hình kim , hình đăng ten , đậm , lợtt , phản chiếu , hình vảy , láng sáp , xù xì lông tơ. Phải có nhiều biến thiên như thế chính là vì cây cỏ , thực vật cần đủ mọi sách lược sống sót có được, theo John Gamon , một nhà thực vật học đại học Los Angeles bang Ca Li . Khác chúng ta , thực vật không tránh được nắng giữa trưa. Gamon nói : “ chúng không thể thức dậy, đứng lên chạy xa . “

Noel M. Holbrook , nhà sinh học đại học Harvard đã lựa chọn rừng rụng lá miền Đông Hoa Kỳ với các cây phong ( thích, tích ) – maple ( Acer ), cây sồi dẽ – beeches( Fagus ) , để tương phản Bang Ca Li , như là một thí dụ cách nào các lọai lá địa phương đặc biệt thích nghi những địa danh mình . Ở miền Đông , theo bà, các rặng núi đều được rừng lá rụng bao phủ có là cây dẹp thẳng, những lọai lá hổng lỗ mọc rất mau lẹ , thủy động nhanh , chuyễn đổi năng lượng nhanh và sống nhanh . Lá sinh mùa xuân và chết mùa thu . Trái lại, chúng ta không có trình diễn lá mùa thu kiểu miền Đông Hoa Kỳ ở Ca Li được , vì các lá phong kịch tính này , sẽ không sống nổi cho đến tháng chín. Muốn cho cây cỏ sống chuyễn về Tây , lá của chúng phải thích nghi ánh nắng cao và rất ít nước .