Sen Lùn .

Những hoa sen lùn thơm ngát trên thân gỗ (mộc), mộc liên - dạ hợp, lá đẹp làm cây cảnh đường phố các thị trấn vùng đất cao Việt Nam?

G S Tôn Thất Trình

Chắc chúng ta nhiều người đã thưởng thức các hàng cây cao hoa dạ hợp - mộc liên (sen thân gỗ) dọc đường vào trang trại Tara, nhà cô đào Scarlett O’Hara (Vivian Leigh), trong phim danh tiếng một thời 1940 “Cuốn Theo Chiều Gió - Gone With the Wind” vùng Savannah, bang Georgia, Hoa Kỳ. Mỗi khi nói đến dạ hợp - mộc liên là chúng ta nghĩ tới hương thơm ngát. Tiếc thay dân Ca Li không ngửi được hương thơm này như dân các tỉnh miền Đông Nam Hoa Kỳ, có lẽ vì Ca Li khí hậu sa mạc hơn, thiếu ẩm độ không khí chăng? Và cũng có thể vì cây mộc liên, sen thân gỗ - magnolia thường là đai mộc thân cao lớn đến 20 – 25 m, nên chúng ta không ngửi với tới cao như vậy được? Nay thì Ca Li đã trồng mộc liên cây nhỏ thân lùn hơn, chỉ cao chừng 4 - 6 m, hoa to hơn và lá lạ, đẹp hơn.

Mộc liên thân gỗ (thay vì hoa sen hồ thân mềm) ở Việt Nam có hai nhóm chứa lòai (species) hoa thơm ngát, thuộc họ thực vật Dạ Hơp Magnoliaceae, là hoa ngoc lan hay hoa sứ tông (genus) Michelia và hoa dạ dợp hay mộc lan tông Magnolia . Tông Michelia, thường có tên là sứ hay giỗi, hoa nhỏ mọc ở chót một nhánh ngắn, thư đài dài ra ở trái, trái cách nhau, Còn hoa ở tông Magnolia thường rất to, đâm ra ở ngọn nhánh.

            

Việt Nam liệt kê khắp nước 19 lòai Michelia sp. Đắc biệt hai lòai sứ Michelia, còn có thêm tên là ngọc lan hay sứ ngọc lan, tên chung tiếng Anh là Champaca, những năm gần đây đã được du nhập vào Nam Ca Li, nhưng không mấy thành công vì ít chịu lanh gắt mùa đông. Hai lòai sứ ngọc lan là những đại mộc, hoa rất thơm. Loài sứ ngọc lan trắng rất phổ biến trồng ở đồng bằng miền Nam, tên khoa học là Michelia albaDC hay sứ ngọc lan hoa trắng. Lòai sứ ngọc lan ngà có trồng ở Đà lat và miền Bắc (?), tên khoa học là Michelia champaca L. Xin đừng lẫn lộn sứ ngọc lanMichelia với hoa sứ hoa đại Plumeria obtusa và Plumeria rubra, thuộc họ Trúc đào Apocynaceae, hay các lòai sứ Thái Lan tông Adenium.   

      

Tông Dạ hơp - Sen thân gỗ Magnolia liệt kê được 17 loài ở Việt Nam. Dạ hợp Magnolia thường là đại mộc, cây to lớn sum soe. Chỉ có lòai cây tiểu mộc nhỏ là Magnolia coco (Lour.) DC còn có tên là Trứng Gà, cao 1 - 4 m, nguồn gốc Tân Ghi Nê, mọc hoang ở Cúc Phương (?), hoa to cô độc, dài xanh rồi trắng, cánh hoa trắng, dùng ướp trà và loài Dạ hợp lùn, tên la tinh là Magnolia nana Dandy, cây lùm bụi, chỉ cao 1m là cùng, mọc ở cao độ 1 300 m, hòn Vọng Phu - Khánh Hòa. Hai lòai dạ hợp này đã được trồng làm hoa cảnh ở nước ta, là những “đại mộc” tương đối nhỏ. Lòai Da hợp hoa to Magnolia grandiflora Hook. & Thompson, nguồn gốc miền Đông Nam Bắc Mỹ đã được trồng ở Đà Lạt vì hoa trắng, to, đẹp ở ngọn nhánh và cánh hoa làm gỏi ăn ở Ấn Độ; mặt lá dưới có lông dày màu sét lúc còn non, có rất nhiều thứ giống - varieties trên thế giới. Lòai Dạ hợp hường hay Dạ hợp hình dĩa - saucer magnolia, Magnolia X Soulangeana, thật ra là một lòai lai giữa hai đại mộc Magnolia heptpeta  Dandy , nguồn gốc Trung Quốc, tên là cây Vu lan, trồng đã 1300 năm nay ở các chùa Trung Quốc, và Magnolia quinquepeta Dandy, đại mộc rụng lá mùa đông, hoa to màu hường tím.

Những cây Dạ hợp - Mộc liên thấp, nhỏ hơn, ngòai hoa to thơm ngát còn để thưởng thức tán lá rậm rạp

Đó là những giống mới ở Ca Li, lá cũng đẹp như hoa vậy đó. Chẳng hạn giống Alta Southern có lá hình hơi thuẩn, màu xanh đen mờ lung linh phía trên, phía dưới màu da thú nguyên thô, dãi dầu mưa nắng. Trồng dựa gốc tường hay dùng phân chia các lòai cây, giống mộc liên -dạ hợp mọc chậm này, tạo một hậu cảnh tráng kiện, um tùm cho những cây khác trong vườn nhà bạn. Đây là một cây dạ hợp có thể mọc cao đến 6 – 7 m, nhưng có thể cắt xén làm cây thấp hợn. Khi cây trổ đầy hoa, bạn có thể bước tới gần môt bông hoa, chí mũi vào ngửi mùi hương thơm ngát và càng thấy dạ hợp thêm phần mát rượi. Sweet Bay - Vịnh Ngọt Ngào và Teddy Bear - Gấu Con là hai giống mộc liên khác đáng chú ý. Hoa Sweet Bay trắng nõn nà để cài trên áo cưới cô dâu, mùi thơm vải xức hương chanh. Cây này mọc tốt dưới mái nhà, và ưa đôi phần bóng râm. Lá Sweet Bay màu canh đậm, mặt duới lá màu bạc, dễ thì thào theo gió nhẹ thổi qua. Teddy Bearcó lá phía dưới màu nâu đà xù lông của gấu con nhồi, độc nhãn, bạn đã mất hút từ lâu. Cây cũng có thể mọc cao đến 5 - 7 m, liên tục nở hoa suốt mùa hè Ca Li. Hoa rất to, bằng cả nắm tay.

 Cuối cùng là giống Quí Thạch Bé Bỏng -Little Gem. Đây là một cây mộc liên không rụng lá mùa đông,vạn niên thanh - evergreen, tương đối mọc chậm, không giống môc liên nào sánh nổi, khi vườn nhà bạn nhỏ. Tuy Ca Li gọi nó là mộc liên lùn, nhưng Little Gem có thể mọc cao đến mái nhà bạn. Và tăng trưởng lan rộng 3 - 5 m. Lá cổ điển màu xanh đậm, nhưng phía dưới lá, màu nhung nâu đà. Little Gem có hai độ nở hoa ở Nam Ca Li. Một độ vào tháng 6 - tháng 7, ngưng nở một thời gian ngắn rồi lại nở hoa vào tháng 9, tháng 10. Nếu bạn thích kiểu hoa sen và nhiều hoa, Little Gem đúng là mộc liên- dạ hợp cho bạn lựa trồng đó.