Hoa Ban

      Hoa Ban miền  Thái Tây Bắc không đa dạng, sắc màu rực rở như hoa Móng Bò - Hoa Lan cây mộc cùng tông thực vật bauhinia,  khắp nước từ Nam chí Bắc

                                                      G S Tôn Thất Trình

      Hoa Ban là một lễ hội lớn của các đồng bào tộc dân thiểu số Tây Bắc đặc biệt cho các tôc dân ít người là Thái Đen , Thái Trắng  …  hai tỉnh  mới- cũ Điện Biên và Lai Châu ( tham chiếu bài tỉnh Lai Châu tháng  3  năm 2013  ).  Nhưng hoa ban không đương nhiên là  cây hoa riêng đặc thù cho  Tây Bắc Việt Nam. Vì nay đã định danh gần 40 lòai – species của tông Bauhinia,  từ Bắc vào Nam.  Từ Việt cho Bauhinia ở miền Bắc là Hoa Ban ; còn ở miền Nam là Móng Bò,  vì lá có hai tiểu diệp  dính nhau, hình móng trâu bò. Thật tế thì hoa ban – móng bò  đã được sử duụng nhiều làm cây hoa cảnh ở các vùng  Âu Mỹ , như ở Hạ Uy Di ,  California,  Arizona, Louisiana, Texas , Florida … Hoa Kỳ, cũng như ở Ấn Độ dưới tên là hoa  Núi Mun Đen Mountain Ebony,  Karchna ở Hồi Quốc , và ở miền   Đông Nam Trung Quốc ,đặc biệt ở Hồng Kông ( lòai Bauhinia blakeana ) .

               Đại mộc hoa Ban , hoa Móng bò, hoa Lan cây mộc ( Orchid Flower trees)

      Bauhinia  là tên phát sinh từ hai nhà thực vật  anh  em Bauhin  dân Pháp Thụy Sĩ.  Tông Bauhinia là một tông của họ phụ Điệp Caesalpinoideae  thuộc họ Đậu – Fabaceae hay Leguminosae ; ở Việt Nam điểm danh được 40 lòai,  gồm  nhiều lòai đại mộc , có khi cao hơn 16- 17m , tiểu mộc – 1- 7m hay  dây leo to, nhỏ .  Lòai được kể ra  nhiều ở Miền Bắc là Hoa Ban sọc  Orchid tree Bauhinia variegata L. , một đại mộc  cao 6- 15 m , lá rụng theo mùa , phiến lá xanh lợt mặt trên không lông , mặt dưới có một ít lông; chùm dài 20 -30cm,  hoa to,  đài lá có 5 răng, cánh hoa to trắng hay đỏ hơi tím  có sọc đậm dài  5cm, trái dẹp .  Tuy nguyên thủy  mọc ở Lai Châu , Điên Biên ở rừng thay lá cao độ 500-  1500 m, nhưng  sau đó  đều có trồng ở Hà Nội và Sài Gòn.  Một lòai móng bò đại mộc nguồn gốc  Mỹ châu nhiệt đới đã được Pháp đem về trồng ở vùng Sài Gòn , vì lá lạ và hoa cũng màu lạ là Bauhinia  monnandra Kurtz  là móng bò đơn hùng ,  hoa cánh hường -pink hay  vàng có đốm đỏ .  Móng bò chùm hoa vàng Bauhinia  ravemosa Lamk. cũng là một đại mộc cao đến 15 – 16m , mọc ở các rừng dầu bình nguyên , Đắc Lắc , Cà Ná – Phan Rang. Một móng bò  đại mộc khác,  cây còn cao hơn nữa 17- 18m, cánh hoa trắng,   trái dài như rắn và lại biệt chu ( cây mẹ  hoa cái và cây cha hoa đực khác nhau ) là Móng bò Tai voi  Bauhinia malabarica  Roxb. , rừng dày thay lá từ Quảng Trị  đến  Tây Ninh,  Đồng Nai , Bà Rịa . Cũng biệt chu . Đại mộc  Móng bò đài túi Bauhinia saccocalyx Pierre, cánh hoa  trắng hay ửng hường cũng là đại mộc  biệt chu , lá non và hoa ăn được,  ở rừng thay lá Quảng Trị  cao độ 300 - 800m.

           Bauhinia variegata

       Tiểu mộc , day leo bò lớn nhỏ Móng Bò màu sắc đa dạng hơn

     Nhóm  Móng Bò- Lan Cây thân , tiểu mộc , dây leo bò , trườn to nhỏ,  thơm thơm ít nhiều , thì muôn sắc  hơn,  chứa đủ màu  từ trắng ,vàng , hường , đỏ , đỏ magenta – fuchsin, tím , tím hoa cà- mauve, đến sọc  màu hay ửng màu. Loai cho hoa trắng , trồng nhiều ở ngọai quốc  tiểu mộc cao đến 3m là Móng Bò lùn Bauhinia  acuminata  L. , gốc Mã Lai Á,  trồng nhiều ở  Hà Nội, Sài Gòn, Biên Hòa . Tiểu mộc cao 3m Móng Bò lông phún  Bauhinia hirsuta Weinmann ở rừng thay lá  cao độ thấp Hà Bắc , Bình Trị Thiên, Đắc Lắc , Thuận Hải , sông Bé  cũng có  hoa trắng ở nách lá ,chùm ngắn . Tiểu mộc leo hoa trắng hay Móng bò Champion Bauhinia champonii Benth .  cũng được phổ biến ở nước ngoài . Dây leo Móng Bò mốc  Bauhinia glauca Benth  cũng có hoa trắng ,nhưng lông hoe ở mặt ngòai,  tìm thấy ở ven rừng còi  đến cao độ 1500 m từ Vinh đến Phan Rang , Bảo Lộc . Dây leo trường   hoa Ban hay Móng Bò đen đen đo đỏ Bauhinia ornata var balansae  ở rừng thưa Hòang Liên Sơn , Hòa Bình , Hà Sơn Bình cũng có hoa trắng . Hoa Ban – Móng Bò  lá hoa vàng kim Bauhinia aureifolia  không  thấy ghi danh ở Viêt Nam . 

Vista de la planta

Nhưng tiểu mộc cao đến 3m   Móng Bò vàng, hoa vàng tươi   Bauhinia  tomentosa đã được trồng ở Sài gòn. Móng bò leo  dây to , thân gìa dẹp , dạng thang của khỉ  leo  Bauhinia scandens L. var horsefieldii  , cánh hoa trăng trắng , vàng vàng ở rừng luôn luôn xanh ven suối đến 700m   từ Sơn La đến Thuận Hải. Móng Bò Hậu Giang  Bauhinia  bassacensis Pierre, trồng khá nhiều  ở Hậu Giang sông Bassac ,hoa vàng vàng tái xanh, tìm thấy ở rừng dầu - Dipterocarpus gần biển Hòang Liên Sơn , Vũng Tàu , Phú Quốc . Dây trường to  hoa nhung đỏ điều  là Móng Bò đỏ , Mấu tràm Bauhinia cardinal  Pierre,  tìm thấy ở rừng dày  dưới 1500m từ Vĩnh Phú  qua Đà Lạt,  Tây Ninh , Định Quán  đến Minh Hải,  trục chùm đỏ , cọng hoa đỏ,  đài đỏ.  Dây leo Móng Bò Quạch – Mấu  Bauhinia  Khasiana   cũng có cánh hoa đỏ, mọc ở  rừng thưa từ Vĩnh Phú đến  Bảo Lộc;   Tiểu mộc leo cao , có mấu  Móng Bò hoa đỏ Bauhinia occinea  subspecies coccinea cánh hoa đỏ (  lòai phụ -subspecies  tonkinensis  lại có cánh hoa trăng trắng hay ửng hường ) . Móng Bò phượng  vĩ đỏ Bauhinia mastipoda Pierre  là một tiểu mộc dây leo cao 2-3m,  hoa đỏ dài như hoa phượng  ở trảng , ven rừng dựa biển từ Đà Nẳng đến Nha Trang . Móng Bò thừng Bauhinia lorantha Pierre  ởrừng Kontum cao độ  800 – 1400m  là một dây leo dài 20m ,lá mặt dưới có lông nhung đỏ, cánh hoa màu đỏ  khá to . Không thấy nói đến Móng Bò hoa đỏ lòai Bauhinia galpipnii, cũng hư lòai hoa màu cam Bauhinia bidentata . Nhưng lại có Móng Bò  mấu Bauhinia  clemensiorum  Merr.  cánh hoa màu hường, trái đen như dầu hắc, mọc ở ven rừng Bình Trị Thiên, Quảng Nam – Quảng Ngãi; Dây leo Móng Bò Tông Bao Bauhinia involucrans Gagn.  hoa hường hường mọc ở  ven rạch cao độ 800m vùng Bảo Lộc . Cũng nên không quên Móng Bò Xanh Bauhi nia  viridescens  Desv.,   hoa xanh xanh  mọc ở rừng thưa cao độ đến 900m ở Hà Sơn Bình , Nghệ Tỉnh, Bình T rị Thiên, Thuận Hải,  lá- trái đều ăn được; Móng Bò curtis Bauhinia curtisiii Prain  cánh hoa cũng xanh xanh , mọc ở  ven rừng đến 500m ở Bình Trị Thiên, Phú  Khánh , Thuận Hải , Đồng Nai , than làm dây thừng rất tốt; lòai Móng Bò cánh dơi Bauhinia  bracteata Baker  hoa cũng xanh xanh, mọc ven rừng, dựa đường  bình nguyên từ Lạng Sơn đến Minh Hải; Móng Bò Đà Nẳng  - Làu Máu Bauhinia touranensis Gagn  hòa vàng xanh  mọc ở Lai Châu , Hòang Liên Sơn, Hà Tuyên  đến Quảng Nam – Đà Nẳng- Quảng Ngãi; Móng bò đài nhọn Bauhinia oxysepala Gagn. cánh hoa xanh   lòai Móng Bò tìm thấy duy nhất  trên đá vôi ở Thanh Hóa , Hà Sơn Bình .. .

                                        ( Irvine , Nam Ca Li ngày 24 tháng 12 năm 2013 )