Bàng Hạnh Nhân Nhiệt Đới

Tại sao lại quên cải thiện cây bàng, hạnh nhân xứ nóng, một cây hoa cảnh đẹp, cho nhân hột bàng ngon, gỗ khá tốt, nhiều công dụng y khoa… mà chỉ nghĩ đến hạnh nhân xứ mát?

 Bàng hạnh nhân nhiệt ĐỚi, cây phong ba chịu bão tố các đảo Hoàng Sa – Trường Sa ?   

                                             G S Tôn thất Trình

Một cây bàng (Terminalia catappa) ở Bình Định 

       Chúng tôi đã có dịp trình bày sơ lược về cây bàng làm cây cảnh ở Bà Rịa- Phước Tuy , ( xem bài Bà –Rịa Vũng Tàu ngày 17 tháng tư năm 2009) ,  nơi dân Việt nhờ công ơn công nương Ngọc Vạn, con gái chúa Sãi gã  làm hòang  hậu vua Miên Nam Vang, mới được phép lập nghiệp chánh thức ở Mô Xòai, tên cũ vùng Bà Rịa năm 1620 (? ) đất hoang vu Chân Lạp  làm chủ trên danh nghĩa , làm bàn đạp phát  triễn các vùng sông núi  Đồng Nai – Cửu Long, sau khi  chúa Hiền  thu  gọm các tỉnh cuối  Nam  duyên hải miền Trung của Chiêm Thành vào đất nước Việt Nam và  chúa Minh thiết lập năm 1690 hai dinh trấn Biên Hòa  và Tân Bình -  Gia Định. Đặc biệt là Việt Nam gần đây nói  nhiều tới cây bàng các đảo Trường Sa và Hòang Sa mệnh danh là cây  bàng phong ba , vì lá rụng có màu đỏ đầu vào mùa khô mát mẽ như các các cây phong – erable, maple xứ ôn đới và chịu đựng bảo tố - phong ba, rụng lá và mau mọc  xanh lại  có thể là một phương cách tốt chịu đựng bảo tố biển Đông Việt Nam. 

     Thật  tế , cây Bàng hay Hạnh nhân nhiệt đới  – Tropical almond theo tiếng Anh, Badamier theo tiếng Pháp ,  tên khoa học là Terminalia catappa L.  nguyên thủy phân phối thiên nhiên gần bờ biển Ấn Độ Dương , xuyên qua Á Châu nhiệt đới  và đến tận Thái Bình Dương ; không rỏ vì trái( hột ) bàng trôi nổi qua các biển hay do người  phân tán . Cây bàng tìm thấy nhiều  từ đảo Seychelles qua Ấn Độ Dương, biển Adamans và các đảo lân cận  khắp các nước Đông Nam Á  ( Myanmar – Miến Điện ), Thái Lan, Bán đảo Mã Lai,  Việt Nam , Phi Luật Tân, Inđô nê xia )  đến Papua Tân Ghi Nê và Bắc  Úc Châu,   xuống xa tận Nam chí tuyến – Tropic of Capricorn .  Lòai này nhận diện ra suốt  vùng  Nam Thái bình Dương , gồm cả các đảo Solomon Islands, Vanuatu và Fiji .  Và hầu như khắp   các quần đảo Polynesia và Micronesia , nhưng  có thể là do dân địa phương  du nhập vào  các vùng phía đông các đảo. Nay thì đã được du nhập  và thường đồng hóa thiên nhiên  tại các phần nhiệt đới thế giới gồm Brasil ( Ba Tây ), Caribbean , và Đông  Phi Châu.  Cây Bàng  cũng được  địa phương hóa ở Florida và Puerto Rico. Ở Hạ Uy Di, cây bàng đã được du nhập từ lâu ,có lẽ trước năm 1800 và nay thiên nhiên- đồng hóa ở những nơi cao độ tương đối thấp , phần lớn gần các bải biển .  

Lá và Quả cây Bàng 

    Tông thực vật Terminalia  thuộc họ Chưn, Trâm bầu – Combretaceae , một họ thực vật thường là những  tiểu mộc lùm bụi, dây leo đã được nhiều nhà văn miền Nam ca tụng “ dưới dặm chưn bầu “;đặc biệt  có những dục quả có 4 cánh cao, nhưng ở Viêt Nam chỉ  ghi có một đại mộc Combretum quadrangulare dễ đâm chồi lại sau khi bị đốn làm cũi .  Tông Terminalia  có chừng 150 lòai – species trên thế giới . Việt Nam định danh được 11 lòai tông Terminalia .  Trong đó có cây bàng  ghi là một đại mộc , nhưng chỉ cao 7- 10m là cùng, trong khi đó nhiều giống lòai Terminalia catappa trên thế giới có khi cao đến 30 -40 m.  Trái lại Việt Nam có nhiều lòai của tông  Terminalia , không phải là Terminalia catappa là đại mộc  cao :  20m như Chiêu Liêu Xanh  hay bằng lăng khế , dạng cây tương tự Bằng Lăng và trái như trái khế nhỏ  Terminalia alata Roxb.; Chưn bầu Đen , Xàng Terminalia chebula Retz ;  đại mộc cao 30m như  Chiêu Liêu Nước Terminalia calamansanai Rolfe ;  Chiêu Liêu Xanh Thực  Sự Terminalia pierrei  Gagn. ,  gỗ đỏ trái đến 5 cánh; Chiêu Liêu Nghệ Terminalia triptera Sapf., trái  đỏ tím , 3 cánh cao;  Bàng Nước Terminalia  procera Rx, trái rất dài  mập  xoan 3.5 cm ;  Bàng Trái 2 Cánh Terminalia Steud ;  Chiêu Liêu Ngàn Trái  2 Cánh Terminalia  myriocarpa  van Heurck ; hay cao hơn nữa đến 35 m như  myrobolan- bàng mốc, bàng nhứt, bàng Xiêm Terminalia bellirica Roxb.;  cao nhất đến 40m  có lẽ là  Chiêu Liêu Lông Terminalia citrina  Roxb., trái non ăn được dài 5 cánh, hột khá rộng đến 2mm …    

         Bàng Việt Nam, cần biết thêm để  khai thác làm cây cảnh thị trấn, khai tách nhân hột bàng… 

     Thân gốc thẳng,  có hay không  gốc trụ chống như gốc đa ( gốc si, bằng lăng và mhiều đại mộc  )

     Như đã nói trên cây bàng , hạnh nhân xứ nóng trên thế giới có thể cao đến 25- 40m, không chỉ 7- 10m trung bình ở Việt Nam.  Khi trưởng thành,  thân nhiều giống bàng đường kính 50 – 150cm ở tầm mắt  người.  Cây bàng còn nhỏ  mọc   đặc điểm như một tháp chùa, một thân duy nhất  mọc ngang đơn cực thành những vòng xoắn giả dối đều đặn, 4-5 cành . Dọc  mỗi cành ngang này, nhiều nhánh mới đâm ra theo những mô hình chẻ đôi  đặc thù. Tán tầng tầng , lớp lớp  dẹp hẳn đi  thành những nhánh dài ở các cây bàng  già lảo và nếu cắt xén thì thành tán vuông vức ( ? ) như các” bàng phong ba” Hòang Sa ,Trường  Sa v.v…  Thân bàng thường thẳng đứng  và hình trụ khá đều , nhưng ở các vùng bờ biển có thể cong queo hay nghiêng ngã. Gốc trụ chống như gốc cây đa – buttress , khi hiện diện có thể cao đến 3m , cong hay thẳng , dày hay mỏng ,  đôi khi lại đâm cành nữa . Các cây bàng to lớn  có thể phát triễn thành những  gốc trụ chống đâm nhánh  trên thân  cong queo , nghiêng ngã. Ở các điều kiện thuận lợi, nhiều giống bàng  có tán rộng , đường kính lớn  như  bề cao cây. Cây bàng  có thể cao thêm 2- 4m mỗi năm  vào những năm đầu sau khi trồng , nhưng mức tăng trưởng bình thường khỏang  chừng một mét một năm. Nếu  đất cát sâu  thì hệ thống rễ  bàng ăn xuống dưới sâu . Nhưng trên đất thủy cấp gần mặt  đất,  rễ pháttriễn tràn đầy tre6n mặt đất làm cho khó săn  sóc,  cắt , lấp rễ . Hình thành gốc đa trụ chống – buttress trunk có thể  nâng các lề đường, nền móng , góc lề , ống nước, ống cống ….  không nên trồng bàng  gần các cơ cấu này.  Tuy tổng quát cây bàng chịu đựng giông tố tốt , nhưng có nhiều cây bàng cá nhân  cũng bị  gãy cành , gảy nhánh ,  trốc bật  rễ vào mùa bảo táp .Tán cây bàng  đâm ra nhiều tầng 4 -5 cành chánh ; và nhưng  khi tầng tán mới  xuất hiện trên ngọn cây chánh,  nhiều  cành tầng tán  dưới chết đi  . Phương cách tự cắt xén tĩa này  tùy thuộc giống , tỉ trọng các lòai cây khác  trồng chung với bàng  và mức độ ánh sáng . Cây bàng chịu đựng được  0– 25% bóng râm (  bóng che ) , nhưng ưa thích ánh  sáng chan hòa – full sun light. Cây bàng con mọc mau lẹ , nhưng mức mọc lại sau khi cắt xén nặng tay  hay bị giông bảo làm hư hại,   ở cây bàng trưởng thành chưa được biết rỏ.  Cắt ngọn trên chóp  nhiều lần một năm , có cơ giúp  cho tán rộng bề ngang,  thêm nhiều bóng mát. Cây bàng làm cây cảnh sống chừng 60 năm  và ở các điều kiện môi trường thíchhợp  có thể  sống trên 100 năm.

Bàng Phong Ba cằn cỗi trên đảo Trường Sa 

        Lá hoa bàng  

      Lá bàng xếp thành những vòng xoắn ốc khít khao,  thường mọc đầy cuối các nhánh nhỏ  nhô cao lên . Phiến lá bàng đơn giản, dạng trứng ngược – obovate,   dài- rộng  8-25 cm x 5-14 cm,  chứa 8-12 gân lá thứ cấp . Đầu lá  tròn và cùn nhụt , hẹp lại dần dần  thành một cuối lá  hình tim ( chính đặc điểm này giúp  phân lọai các giống bàng ). Lá non có lông mềm , chen chúc nhau,  màu nâu.  Lá già không lông , sáng  sủa , dai dẳng,  màu xanh đậm , trở thành màu vàng  sáng chói,   rồi qua màu đỏ đậm rực rở trước khi rụng.  Giúp cây bàng nhiệt đới được gọi thêm là cây phong ôn đới- eable, . maple,  lá đỏ -vàng trước khi rụng .  Bàng thường rụng lá mùa khô  và ở một vài môi trường cây có thể rụng lá hai lần một năm . Lá non mau đâm ra lại, chừng 6 tuần lễ sau khi lá rụng, rất tươi mát.  Bàng có thể rụng lá gần hết  khi gió lớn , nhưng đây cũng là  một điều kiện  giúp cây bàng chịu đựng phong ba , bão tố  .

    Hoa,  trái , nhân hột  bàng

Hoa Bàng vuông (Barringtonia Asiatica) ở Trường Sa  

Hoa bàng nhỏ - 4-6 mm, màu trắng hau màu kem , có 5 cánh hoa , mọc  theo các cọng hoa dài 8- 25 cm , mùi hắc hơi khó chịu . Trên cọng hoa thường là đực, chỉ có hoa lưỡng tính  phần lớn về phía  cuối đáy cọng . Bình thường  cây bắt đầu trổ hoa và ra trái  lúc cây còn nhỏ tuổi,  nghĩa là 2- 3 năm  sau khi trồng, nhưng thay đổi tùy theo khí hậu nơi trồng và nguồn gốc di truyền.  Ở  đất giàu , phì nhiêu ,  sau 18 tháng đã bắt đầu thu họach trái rồi.  Như đã nói trên , cây bàng có thể đâm  lại lá  và ra hoa sau  6 tuần lễ,  khi lá hòan tòan rụng hết  vào mùa bảo tố . Ở các đảo Thái Bình Dương – Hạ uy Di ,  Fiji, Tân thế giới Nouvelle Caledonie , Vanuatu và Tonga,   bàng  có thể ra hoa đậu trái suốt năm . Hoa  bàng ở Vanuatu  nở rộ,  nhiều nhất  vào các tháng 10 – đến tháng giêng năm sau và ra trái các tháng 3 – 6.  Như vậy tất có thể du nhập  tuyễn chọn các giống bàng sớm ở Việt Nam thu họach trái và đập vỏ  hột cứng lấy nhân làm hạnh nhân xứ  nóng vào dịp Tết !  Trái bàng  phía ngoài  nhất là vỏ trái exocarp , có thịt trái mesocarp, vỏ hột shell , endocarp  và nhân hột kernel. Hạch quả nut , noix là vỏ hột – shell và nhân hột .  Nhân hột kernel  hay hột – seed   là phần ăn được   và  võ hột , võ nhân testa.

Quả Bàng đủ loại 

       Biến thiên rất lớn  về các đặc điểm  quan trọng về khía cạnh kinh tế của hạch quả , phần lớn là thành quả   của tuyễn chọn địa phương cỗ truyền  những giống bàng  có những đặc tính mong muốn  các dân đảo vùng Melanesia  làm lan tràn ở nhiều nơi .  Tuyển chọn nhắm vào  cây có trái  hay nhân lớn hơn ,  cũng như đập võ hột dễ dàng hơn . Ngay tai đảo Vanuatu , biến thiên các giống trong lòai  rất lớn , xảy ra phần lớn  ở kích thước  , màu sắc và dạng trái . Ngược lại biến thiên rất nhỏ  trong lòai bàng tại đa số  các đảo Solomon Islands , ngọai trừ các đảo Santa Cruz ( tỉnh Temotu )  thành công tuyễn chọn vài dạng trái lớn .   Ở đảo Papua Tân Ghi nê  đã tuyễn chọn được 2  lọai trái bàng.  Một lọai  trái có võ hột mềm, rẩt đễ cắn răng đập và một lọai vỏ hột rất cứng phải đập đá hay chẻ bằng dao. Nhưng lại chưa biết rỏ là là các cây từ vỏ hột mềm cũng cho ra các cây con  vỏ trái mềm – breed true hay không ?  Ở Tonga cũng  phân biệt 2  dạng trái :  trái đỏ ( telie kula ) tìm thấy dọc bải biển  và trái  xanh lợt ( tele hina ) tìm thấy bên trong đất liền . Đảo Samoa cũng đã du nhập các giống Terminalia catappa   trái lớn , ăn vỏ trái được . Ở Ấn Độ, đã nhận diện ra nhiều đặc điểm khác biệt  của dạng  lá  và  trái bàng.  Một dạng  có  thịt trái ngọt ăn được  , sử dụng trồng trong vườn tượt. Biến thiên  cũng được báo cáo   về mùi vị  và cở  nhân hột  ở vùng Biển Caribbean  và miền Nam Hoa Kỳ.

    Hột bàng  sẵn sàng để thu họach là khi trái đã lớn đủ cở, và bắt đầu cho thấy đổi màu sắc, nghĩa là màu vỏ trái trở vàng  hay đỏ tím  hay màu nâu nâu, nếu là những dạng trái xanh.  Trái chín hái bằng tay hay bằng sào  cán dài . Có thể lượm những trái bàng  chín rụng, mới rơi xuống đất .   Một kg trái chứa 15- 60 trái tươi .  Phải lột vỏ trái  tách rời  hạch quả càng sớm càng hay ( trong vòng 1-2 ngày ). Sau  ,k hi lột vỏ trái , một kg hột bàng lột vỏ chứa 70- 150   hạch quả -nuts.   Hột  hư hại khá mau khi tồn trữ làm giống . Gieo hột nảy mầm bắt đầu 3- 8 tuần lễ, tỉ lệ nảy mầm các trái chín hái tươi  trưởng thành trên 50 %  . Thời gian từ nảy mầm cho đến khi bứng đem trồng chừng 4 tháng . Cây con lúc đó phải cao 25 -30cm , tuy cũng có thể dùng các cây con thấp hơn  20-25cm . Nên đem trồng các cây con vào đầu mùa mưa . Cũng có thể trồng hom- cuttings các giống bàng tuyễn chọn  bằng cách chặt các cây tuyển  chọn  xuống bề cao 20 -30cm, rồi cũng có thể chặt các chồi mọc lại làm hom .  

     Khí hậu , đất đai thích hợp trồng bàng…

     Vũ lượng bán nhiệt đới và nhiệt đới thích hợp trồng bàng là 1000 – 3500 mm một năm , nghĩa là mọi nơi ở Việt Nam . Nhưng mưa cần phân phối đồng đều suốt năm hay tốt  nhất vào mùa hè .   Mọc tốt ỏ cao độ  300 – 400 m , ở những nơi nào nhiệt độ  hàng ngày và theo mùa không thay đổi nhiều.  Nhiệt độ trung bình thích hợp là  23- 28 độ C ;   trung bình  tháng nóng nhất là 25 – 32 độ C  và tháng thấp nhất là 14- 24 độ C . Chịu đựng được nhiệt độ tối thiểu là 5- 7độ C . Nhưng không bao  giờ được đông giá cả -  frost free .

     Cây bàng hay hạnh nhân nhiệt đới  mọc thiên nhiên  trên mọi lọai đất bờ biển , từ các   bải biển có lên vồng hay các bải biển đá sõi .  Thích hợp  trên mọi lọai đất cát cơ cấu nhẹ , kể cả đất muối lợ hay muối mặn, đất cát kiềm trên đá vôi,  nhưng đòi hỏi thóat thủy tốt , khi trồng trên đất sét nặng ; pH tốt là 4.0 – 8.5.  Bàng cũng chịu đựng khô hạn, kéo dài   ít hơn 4- 6 tháng và như đã biết có thể rụng lá- trơ cành để chống chỏi những cơn hạn hán kéo dài .